Kakawihan

Artikel atawa bagian artikel ieu jigana leuwih loyog dipindahkeun ka Wikisource

Kaulinan Urang Lembur Atawa Kakawihan Barudak (Kenging Ganjar Kurnia)

Ngahaja dijudulan maké « atawa », sabab asa acan aya kasapogodosan ngeunaan istilah. Lamun disebut kaulinan, kapan loba ogé kaulinan anu séjén saperti panggal, sérmen, galah, ucing sumput, jsb, ; pon kitu deui lamun dijudulan kakawihan wungkul, loba ogé kakawihan anu séjénna. Tapi palebah kakawihan anu ieu mah rada khas, sabab lamun ditilik-di antarana aya hubungan antara kaulinan jeung kakawihan. ku kituna, judul ana rada pas mah sigana kaulinan budak lembur anu dikawihan (sok sanajan kanyataanana teu kabéh kakawihan aya kauliananana). Tapi pikeun arguméntasi mah, kakawihan ogé bisa dianggap kaulinan. Istilah kaulinan urang lembur ogé sigana mah anyar (pertengahan taun genep puluhan), sabada ieu « kaulinan » dibawa ka panggung (dijadikeun tongtonan) utamana ku Departemen Kesenian Unpad (aya ogé anu nyebutkeun digali ku Studiklub Téater Bandung/STB) ogé ku Damas.

Naon anu ditulis di handap ieu, sagemblengna hasil tina ingetan, hasil nengetan para senior di Depkes Unpad manggung (teu kingsi prak sorangan) dina pertengahan taun tujuh puluhan. Biasana lamun aya acara di Unpad atawa di Fakultas Pertanian, sok sanajan geus pada lalulus, arinyana sok kaul. Nya dina kasempetan éta sok pareng merhatikeun (bari jeung teu kungsi dicatet). Ku kituna lamun loba kekecapan anu salah ; katambah lamun ditilik-ditilik dina éta kakawihan téh loba ogé kekecapan anu teu jelas pihartieunana, neda dihapunten. Atuh ka anu uninga, aya kasempetan pikeun ngoréksi atawa ngoméan. Saenyana lamun aya anu leukeun mah, tiasa dicék deui ka aranjeunna anu kungsi manggungkeun ieu kaulinan urang lembur, diantawisna ka kang Ekik Barkah, kang Oman, kang Epih, kang Ia, kang Abdurachman, kang Zahir Zahri. Sadaya kakawihan téh euweuh judulan, minangka anu disebut judul téh nyaéta baris kahiji tina lagu.

Interpretasi

Neuleuman eusi rumpaka, aya sababaraha hala nu narik pikeun bisa diinterpretasi :

1. Kakawihan mangrupa alat anu digunakeun ku masyarakat, sangkan naon anu aya dina gerentes haténa teu kaharti ku batur anu aya di luar komunitasna (bahasa sandi). Contona, lagu ambil-ambilan bisa jadi aya patula-patalina jeung kondisi urang Sunda harita anu rék dijadikeun kuli (meureun dijjieunna dina jaman penjajahan) ; nu matak basa aya anu rék diambil, dijieun manrupa-rpa alesan.

Jaleuleu ja. Lagu ieu téh cenah dijieun dina mangsa tatar Sunda diserang ku Mataram. Lagu « jaleuleu ja » aya anu nyurahan siga kieu :

Jaleuleu ja ( aya Jawa)

Atulak tu ja éman - gog (Nitah ka pikeun Eman lamun aya Jawa kudu nyadiakeun tulak (keur panakol) sarta nagog – pasang kuda-kuda, hartina kudu siap-siap)

Seureuh leuweung - bay (seureuh leuweung téh biasa ogé disebut gebay, bentukna siga taméng – ku kituna lamun aya Jawa, salian ti kudu siap téh – nagog – téa, ogé nyiapkeun taméng)

Jambé kolot - bug (jambé kolot téh di Sunda mah disebut jebug – jadi lamun musuh datang – kudu digebug)

Ucing katinggang songsong - Ngék (ngagebugna nepi ka siga ucing katinggang songsong – ngék ……………….)

Ayang-ayang gung. Lagu ieu nyaritakeun masyarakat di hiji wilayah anu sahéng (Ayang-ayang gung Gung goongna ramé) nyaritakeun kalakuan pamingpinna nyaéta ménak Wastanu nu jadi wadana. Pangna diaromongkeun téh ku sabab kalakuanana olo-olo (naha manéh kitu – tukang olo-olo), giruk—ruket (ngabalad jeung kumpeni). Tujuanana mah taya lian sangkan bisa naék pangkat – sanajan bari jeung (kalakuan kitu téh) goréng. Ninggali wadana anu kitu petana, saenyana rahayat ngaharepkeun dalem – tapi dalem ogé sarua misleukna (lNgantos kang jeung dalem, Lempa lempi lempong, Ngadu pipi jeung nu ompong) Ngeunaan jalan ka batawi ngemplong bisa dihartikeun yén pamingpin jaman baheula ogé leuwih oriéntasi ka luhur alias ka batawi.

Ningningnang – ningnang dot em dot blem. Ieu gé nyaritakeun kalakuan dalem anu misleuk, ari dongkap ka hiji wilayah sok dipapag ku bajidoran, ti dinya teras tutunjuk « kembang malati ». Kalakuan saperti kitu ku masyarakat disarebutna « adu gandék raja belang « 

Néng nang néng prak. Lagu ieu mah ngagambarkeun kuwu pedit kariaan (sigana juragan kuwu téh janggotan kawas embé). Susuguhna ogé kapan lauk bilatung, kéjona – kéjo gandrung.

Truk-truk brung. Lamun kalakuan kuwu, wadana, dalem saperti anu disebutkeun di luhur, tong anéh lamun rahayatna malarat. Bayangkeun waé, sarubak-rubakna/sapanjang-panjangna buntut lutung, tuluy dikenyang-kenyang barudak, mangkaning salawé widak. Ceuk bahasa ayeuna mah kaayaan kitu téh ngagambarkeun silih bagi kamiskinan (shared poverty).

Ehon bérod. Lagu ieu siganana nyaritakeun mata-mata anu nyamur jadi tukang oncom. Disebut mata-mata téh sabab sok « comél ka nu gélo » (bisa jadi pamaréntahan walanda atawa jepang, ku kituna lamun aya tukang oncom ngaliwat, rahayat kudu ati-ati ngomong (trung-trung-trung kohkol alarm).

Pacublek cublek uang, ngajakan rahayat pikeun motong « kerbau péndék » (Jepang) jeung motong « kerbau tinggi »(walanda) ; sedengkeun anu tinggina jemblang-jemblung mah taya lian tentara Gurkha.

2. Ngagambarkeun kaayaan. Lamun analisa di luhur bener, kakawihan téh bisa jadi dijieunna patula-patali jeung hiji kajadian (aya faktor waktu). Contona, jaleuleu dikira-kira jaman Dipati Ukur, Ehon berod dijieun dina jaman penjajahan, nya kitu ogé ayang-ayang gung. Tina lalaguan ogé, urang bisa ninggali kalakuan bangsa Cina dina jaman penjajahan. Kapan waktu si Roji meuli paku, ku babah teu dibéré, malahan pokna téh mata sia. Palebah dieu urang ogé bisa ngakurkeun jeung sajarah, utamana posisi Cina dina Jepang anu sigana mah meunang posisi khusus (dai nippon nu kawasa).

3. Ngaramalkeun ka hareup. Waktu Sukarno tibeubeut tina kalunguhanana, anu kababawa téh lain ngan ukur manéhna, tapi ogé anték-antékna. Ninggali kaayaan kieu aya nu nyarita, cenah « oray bungka » – baca Bung Karno téh jadi kanyataan, kabéh anu nutur-nutur (dipandeuri) Bung Karno kalaut.

4. Ulin kecap. Dina lagu éhon bérod, bangbang kalima – lima gobang, santri maan dodol katinggali padalisan anu tungtung dijadikeun padalisan anyar.

5. Kaulinan dina hiji kaayaan, contona dina ojok-ojok uang – aung, ojok ata iti.

6. Heureuy biasa, saperti dina pérépét jeung kol , cingcangkeling, disurung ungkug-ungkugan (bulu irung digelungan, bulu kéléh dilélépét)

Panutup Catur

Analisa di luhur éstuning dipapantes. Dina sababaraha hal ngan saukur interpretasi, leres jeung henteu na mah kedah digali ku ahlina (sanés pagawéan insinyur pertanian sapertos pribados). Tapi kalah kumaha ogé ieu téh kabeungharan urang sunda.

Rupa-Rupa Kakawihan

Ambil - Ambilan

Ambil ambilan turugtug hayam samantu

euweuh nu diambil kabéh gé budak pahatu

Pahatu gé bae'

purah nutu purah ngéjo

purah ngasakan baligo

purah calik dina lampit

purah tunggu pipir leuit

nyerieun sukuna

kacugak ku kaliagé

aya ubarna

urat guling sampurnage

tigunting nyocolan dage

geura dahar sangu bodas

béasna meunang ngahidas

lauk cai meunang mais

angeun taleus pencok hiris

Jaleuleuja

Jaleuleuja

Tulak tu ja éman

gog

Seureuh beureum

beuy

Embé kacang

bay

Ucing kadempét songsong

ngék ngék bréng

Dongdang Mayang

Pamikul adeg-adeg

Bujang lanjang ti kidul sing araced

Truk truk brung

Truk truk brung

Truk tru brak

Buntut lutung panjang rubak

Dikenyang-kenyang barudak

Barudak salawé widak

Nyéd eng – nyed eng

Nyed nyed eng

Nyed- nyed eng

IV.

Ningningnang-ningnang

Dot em dot blem

Dalem sumping dor bajidor

Tutunjuk kembang malati

Laole ole obong

Terongna ting belenong

Ngadu pipi jeung nu ompong

Adu riri silih pinyong ( ?)

Inyong-inyong mas muria

Adu gandék raja belang

V.

Néngnang néng prak

Térélék embé janggotan

Pa kuwu kariaan

Laukna lauk bilatung

Kéjona kéjo gandrung

Trangtrung bedog buntung

Trungtrang bedog rompang

Hét hét embé janggotan

Kélék monyét héhéotan

Badubanglpak dug blem

VI.

Pacublek-cublek uang

Uangnya manggulenténg

Butata – butiti

Padati wara – wiri

Tangsi nona

Tangsi tuan

Ka teluk bungbung

Pok érah (2x)

Si Sidin mau kawin

Potong kerbau péndék

Potong kerbau tinggi

Tingginya jemblang – jemblung

Ta eem

Ta eem

Ta em – ta em – ta em

VII.

Sakentrung – sakentrung

Paré hawara di huma

Ditutuna lisung kai (pondok ?)

Trung dung trung dung éng (2x)

Sakentrung taligung

Pécik pécang

Tété tulak

Tété wondo

Dalem surak raja sono

Kalisanga domblé

Kacang diraraweuy

Tembus kénéh

Dodol sana, dodol sini

Cir kuciplek, doli doéng

IX.

Endeuk-eundeukan lagoni

Meunang peucang sahiji +

Leupas deui ku nini -

Beunang deui ku aki +

Leupas deui ku ninina nini nini -

Beunang deui ku akina aki-aki +

Leupas deui ku ninina ninina ninina nini nini -

Beunang deui ku akina akina akina akina aki-aki +

Leupas deui ku ninina ninina ninina ninina ninina ninina nini nini -

Beunang deui ku akina akina akina akina akina akina akina akina aki-aki

Pérépét Jengkol

Pérépét jengkol jajahean

Kadempet kohkol jejeretean

Eh jaja eh jaja eh jaja eh jaja

XI.

Ehon bérod (3x)

Roda sapi buntung

Tunggir hayam bikang

Kangkung sisi gawir

Wira dagang oncom

Comél ka nu gélo

Lodong kosong ngentrung

Trung trung trung kohkol alarm

XII

Santri maan dodol

Doléwak nincak waduk

Duka waduk saha

Haneut kénéh pisan

(balik deui kana santri maan dodol

kitu jeung kitu waé bulak balik)

XIII

Bubulaoan

Si semar maling gunting

Guntingna kabulaoan

Ta eem te eem

Sidakep bari balem

XIV

Ojok – ojok uang aung

Ngarorojok nu disaung

Ojok-ojok undar andur

Ngarojok nu keur tandur

Ojok-ojok umbet-ambét

Ngarojok nu ngarambét

Ojok-ojok uat-aut

Ngarojok nu dibuat

Ojok – ojok ata utu

Ngarorojok nu keur nutu

Ojok-ojok unggang anggéng

Ngarojok nu keur nonggéng

Ojok-ojok ucad aced

Ngorojok nu aced-acedan

Oray - Orayan

Oray-orayan luar léor mapay sawah

Entong ka sawah paréna keur sedeng beukah

Oray-orayan luar léor mapay kebon

Entong ka kebon loba barudak keur ngangon

Mending ge teuleum

Di leuwi loba nu mandi

Saha anu mandi

Anu mandina pandeuri

ri.. ri.. rii

Hok..hok..hok...

XVII.

Bubur beureum

Sabrang wétan

Kurawed angked

Blep

XVIII.

Si roji meuli paku

Ku babah teu dibéré

Pokna mata sia

Dai nippon nu kawasa

Cingcangkeling

Cingcangkeling manuk cingkleung cindeten

Blos ka kolong bapa satar buleneng

Ayang - Ayang Gung

Ayang-ayang gung

Gung goongna ramé

Ménak Ki Wastanu

Nu jadi wadana

Naha manéh kitu

Tukang olo-olo

Loba anu giruk

Ruket jeung Kumpeni

Niat jadi pangkat

Katon kagoréngan

Ngantos Kangjeng Dalem

Lempa lempi lempong

Ngadu pipi jeung nu ompong

Jalan ka Batawi ngemplong

Nini-nini asup ka kolong

XXI.

Disurung ungkug-ungkugan

Diséréd jéjérétéan

Bulu irung digelungan

Bulu kélék dilélépét

Bang Kalima Lima Gobang

Bang kalima lima gobang (bang)

Bangkong luncat ka sawah (wah)

Wahéy tukang bajigur (gur)

Guru sakola désa (sa)

Saban poé ngajar (jar)

Jarum paranti ngaput (put)

Putri nu gareulis (lis)

Lisung kadupak halu (lu)

Luhur kapal udara (ra)

Ragrag di Jakarta (ta)

Taun tujuh hiji (ji)

Haji rék ka Mekkah (kah)

Kahar tujuh rébu (bu)

Buah meunang ngala (la)

Lauk meunang nyobék (bék)

Béker meunang muter (ter)

Terus ka Cikampék (pék)

Pékna dagang kalam (lam)

Lampu eujeung damar (mar)

Mari kuéh hoho (ho)

Hotél panglédangan (ngan)

Ngantos Kangjeng Dalem (lem)

Lempa lempi lempong

Ngadu pipi jeung nu ompong

XXIII

Kalongking (2x)

Bapa sia

Utah ngising

Cecewok dina pependil

Sasalimpetan

Sasalimpetan

Jajahan aing nu panjang (hey! hey!)

Saha nu panjang

Aki numpak kuda heheotan

Sursér - Sursér

Sursér sursér

Amis cau

Amis kembang

Hileud sita

Tarungambang

Yéy iyéy

Tai manukan

Yéy iyéy

Tai manukan

XXVI

Prang pring, prang pring

salumprang salampring

Sabulu bulu gading

si gading ka Sunda perang

pur kuntul engkang-engkang

munding ngabongkar kandang

salewek sadugel cindel

heug, heug caringin runtuh

heug, heug caringin runtuh

dorokdok gubrag

+pung puyuh/

angél angél pérah jambé/

torolong hayam kakolong

suku si jaéni

nilep sabeulah.............(upami teu lepat mah kitu)

Cang Ucang Anggé

Cang ucang anggé

Mulung muncang ka paranjé

Digogog ku anjing gedé

Anjing gedé nu Pa Lebé

Ari gog gog cungunguuuung

Mauung

Héhéotan

Héh héh héhéotan

Bulu kélék jambréosan

Nini-nini dagang ketan

Teu payu dicarékan

Trang - Trang Koléntrang

Trang-trang koléntrang

si londok paéh nundutan

tikusruk kana durukan

mesat gobang kabuyutan

Trang-trang koléntrang

sianggar nyingkah sing anggah

jeung gancang muntahkeun bulan

caang bulan didurukan

Trang-trang koléntrang

si nini urang tulungan

imahna téh kapoékan

bulan tempur nabrak siang

Paciwit-ciwit Lutung

Paciwit ciwit lutung

Si Lutung pindah ka luhur